تاریخ انتشار: ۲۰ اسفند ۱۴۰۱
نظامی گنجوی یا نظامی گنجه ای با نام کامل “جماد الدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی ابن مؤید نظامی” شاعر فارسی زبان مسلمان قرن ۶ بود.
نظامی را بزرگ ترین شاعر حماسی عاشقانه در ادبیات فارسی می دانند، که سبک محاوره ای و واقع گرایانه را وارد شعر فارسی نمود.
آثار او به طور گسترده در افغانستان، جمهوری آذربایجان، ایران، مناطق کورد نشین و تاجیکستان به اشتراک گذاشته شده است.
از آن جایی که نظامی شاعر درباری نبود، در تواریخ سلسله ها نیامده است. در نتیجه، حقایق کمی در مورد زندگی نظامی شناخته شده است و تنها منبع موجود آثار خود تذکره ها هستند که البته اطلاعات زیادی در مورد زندگی شخصی او ارائه نمی دهد.
در این بخش از زندگینامه افراد موفق قصد داریم زندگینامه نظامی گنجوی را مورد بررسی قرار دهیم پس در ادامه با ما در سایت جادوی باور همراه باشید.
محتویات
نام کوچک او الیاس و تخلص منتخبش نظامی بود. او از یک پیشینه شهری در گنجه (امپراتوری سلجوقی، در جمهوری آذربایجان کنونی) متولد شد و گمان می رود که تمام زندگی خود را در قفقاز جنوبی گذرانده باشد.
به گفته دی بلویس مورخ، گنجه شهری بود که در آن زمان عمده ساکنان آن ایرانی بودند.
مورخ ارمنی کراکوس گندزاکتسی (حدود ۱۲۰۰ – ۱۲۷۱ شمسی) بیان می کند که: بیشتر جمعیت این شهر ایرانی و تعداد کمی از مسیحیان اروپایی بودند.
نظامی زود یتیم شد و در سال های اولیه زندگی اش پدرش را از دست داد و نزد عمویش “خواجه عمر” بزرگ شد که تماما مسئولیت او را بر عهده گرفته بود.
خواجه عمر به او تحصیلات عالی یاد داد. مادرش، رئیسه نام داشت و اصالتا کرد بود.
نظامی در شعر خود یک بار از پدرش یوسف نام برده است.
وی در همین بیت نام جدش زکی را نیز ذکر کرده است.
در بخشی از همین بیت برخی مفسران واژه زکی را تحت عنوان مؤید و برخی دیگر آن را به نام جد بزرگوارش تفسیر کرده اند.
در خط نظامی ار نهی گام *** بینی عدد هزار و یک نام
والیاس که الف بری ز لامش *** هم با نود و نه است نامش
ز این‌گونه هزار و یک حصارم *** با صد کم یک سلیح دارم
گر شد پدرم به سنت جد *** یوسف، پسر زکی مؤید
برخی منابع گفته اند که احتمالاً پدرش اهل قم بوده است.
روستای تا در تفرش در استان قم در ایران (اکنون در استان مرکزی) قرار داشت.
قهستان نام تاریخی و جغرافیایی ناحیه وسیعی در شمال شرقی استان قم است.
نظامی در شعر هایش به گونه های مختلف خود را به‌عنوان فارس و یا ایرانی ذکر کرده است.
خلاقیت نظامی از سنین پایین آغاز شد و به زودی توجه کاخ ها را به خود جلب کرد.
هر شعری که برای بایبارس بن مظفر حاکم دربند می فرستاد هدایای ارزشمندی برای او به ارمغان می آورد.
نظامی سه بار ازدواج کرده بود. همسر اول او یک برده بود که توسط فخرالدین بهرامشاه حاکم دربند، به عنوان بخشی از یک هدیه بزرگ برای او فرستاده شده بود.
به گفته ایرج بشیری او «دوست داشتنی ترین» همسر نظامی بود.
تنها پسرش محمد نیز از این همسر بود.
اما همسر نظامی پس از اتمام «خسرو و شیرین» درگذشت.
محمد در آن زمان هفت ساله بود. نظامی در لیلی و مجنون مجدداً از پسرش یاد می کند و می افزاید که این پسر اکنون ۱۴ ساله و نور چشم من است.
او در شعر هفت پیکر نیز به پسرش اشاره می کند و به او توصیه می کند که مسئولیت بیشتری را به عهده بگیرد، زیرا پدر رفته رفته ضعیف تر می شود.
برخی از نویسندگان مدرن در اواخر قرن بیستم ادعا کرده اند که این همسر آفاق نامیده می شده است.
به نظر می رسد وحید دستگردی اولین نویسنده ای باشد که این نام را برای همسر اول نظامی پیشنهاد کرده است، اما سعید نفیسی (در همان زمان) و منبعی اخیراً این تفسیر بیت متناظر در آثار نظامی و فرض این که آفاق نام واقعی بوده است را به چالش کشیده است.
البته برخی کلمه آفاق را در آن ابیات صرفاً به معنای «افق» گرفته اند تا اسم خاص همسرش.
جالب است بدانیم که دو همسر دیگر نظامی نیز نا به هنگام مردند و مرگ هر کدام مصادف بود با اتمام یک حماسه!!! شاعر در وصف این سوگ ها نوشته است که: خدایا چرا برای هر مثنوی باید یک زن قربانی کنم!
نظامی فیلسوف (به تعبیر ابن سینا) یا تبیین کننده تصوف نظری (به تعبیر ابن عربی) نبود. اما او را فیلسوف و عارفی می دانند که در زمینه های مختلف اندیشه های اسلامی تسلط داشته است و آن ها را به گونه ای تلفیق کرده است که منشا و سرچشمه احادیث حکمای بعدی مانند قطب الدین شیرازی معرفی می شود.
نظامی که از آن معمولا تحت عنوان حکیم بزرگوار یاد می شود، شاعری فرهیخته و استاد سبک غنایی و حسی است.
در آموخته ها و دانش شگرف نظامی شکی نیست و انتظار می رود که شاعران بزرگ در بسیاری از موضوعات به خوبی تبحر داشته باشند.
اما شواهد حاکی از آن است که نظامی به طور استثنایی در بسیاری از موضوعات تبحر داشته است.
اشعار او نشان می دهد که او نه تنها با ادبیات عربی و فارسی و با سنت های شفاهی و مکتوب رایج و محلی آشنایی کامل داشت، بلکه با رشته های گوناگونی چون ریاضیات، نجوم، ستاره شناسی، کیمیاگری، پزشکی و گیاه شناسی، تفسیر قرآن، نظریه و حقوق اسلامی، اساطیر و افسانه های ایرانی تاریخ، اخلاق، فلسفه و اندیشه باطنی، موسیقی و هنرهای تجسمی و … آشنا بود.
شخصیت قوی، حساسیت اجتماعی و آگاهی از سوابق تاریخی شفاهی و مکتوب و همچنین میراث فرهنگی غنی فارسی او، ایران پیش از اسلام و اسلامی را در ایجاد معیار جدیدی از دستاوردهای ادبی درخشان می کند.
او به عنوان محصول فرهنگ ایرانی آن زمان، نه تنها پلی میان ایران پیش از اسلام و ایران اسلامی، بلکه بین ایران و کل جهان باستان ایجاد کرد.
کشف و انتشار اخیر دیوانی به نام “نزهت المجالس” شامل رباعیات فارسی زبان نظامی و ۱۱۵ شاعر دیگر از شمال غربی ایران (اران، شاروان، آذربایجان؛ و ۲۴ شاعر تنها از گنجه) نشان دهنده شاعر خیز بودن این خطه می باشد.
برخلاف سایر نقاط ایران که شاعران بیشتر به رده های بالاتر جامعه مانند علما، بوروکرات ها و منشی های دربار تعلق داشتند، تعداد زیادی از شاعران نواحی شمال غربی از میان مردم عادی با پیشینه های کارگری برخاستند.
اکثرا نیز عبارات محاوره ای در شعر آن ها دیده می شود. از انجایی که، کتاب ها شرایط اجتماعی آن زمان را نشان می دهند آثار نظامی گسترش کامل زبان و فرهنگ فارسی در منطقه را نشان می دهد.
که استفاده متداول از اصطلاحات گفتاری در اشعار و آثار بسیاری از شاعران (نه تنها ننظامی گنجوی) گواه آن است.
برای مثال تأثیر زبان پهلوی شمال غربی که گویش گفتاری منطقه بوده است، در اشعار موجود در این دیوان یافت شده به وضوح مشهود است.
با این حال، در همان زمان، منطقه قفقاز سرگرم آمیزه ای منحصر به فرد از فرهنگ های قومی بود.
در پایان قرن دهم، ادبیات فارسی از شرق مدیترانه تا کرانه های رود سند رواج یافت.
قدیمی ترین نمونه شعر فارسی موجود در این منطقه، قطران تبریزی (۱۰۰۹-۱۰۷۲ میلادی) است که در دربار دودمان های شدادی و روادید خدمت کرده است.
آثار غنایی نظامی سه سبک اصلی شعر کلاسیک شرقی را در بر می گیرد: قصیده، غزل و رباعی.
در هر ۶ اثر مثنوی نظامی وزن های متفاوتی دیده می شود؛ (به جز مثنوی های اقبالنامه و شرفنامه که وزن‌های یکسانی دارند).
در منابع بسیاری از جمله دایره المعارف اسلام و منابع ادبی سنتی ایران از واژه «عراقی» برای سبک شعر فارسی نظامی استفاده شده است.
دستگردی معتقد بود که نظامی از عراق العجم آمده است، اما ایده پیشنهادی رباعی را برای اشعار او نپذیرفت.
دلیل اینکه دستگردی نظامی را عراقی دانسته، تمجیدهای مکرر شاعر از عراق و آرزویش برای سفر به آنجاست.
اما شاعر خاقانی نیز بارها عراق را تجلیل کرده و اظهار تمایل به زیارت کرده است، اما معروف است که اهل شیروان بوده است.
نظامی در هنگام نوشتن آرزوی خود برای رفتن به عراق از ذکر گنجه به عنوان وطن خود به اشکال مختلف غافل نشد.
او می گوید: «به یک جواهر تا زمانی که معدن را ترک نکند ارزشی ندارد»، بر منشأ او به عنوان یک بومی گنجه تأکید می کند.
برخی از غزلیات نظامی درونمایه فلسفی و کلامی دارد.
نظامی گنجوی مفاهیم کلامی و فلسفی را معمولاً بدون استفاده از اصطلاحات فنی آن به کار برده است و اندیشه هایی همچون غنی دانستن فرصت ها و دم غنیمتی، زود گذر بودن عمر، بی اعتباری جهان و گذرا بودن آن اشاره می‌کند.
جالب است بدانید که پاره ای از داستان های نظامی در شاهنامه فردوسی نیز آمده است، ولی نظامی از لحاظ سبک و سخنوری از فخرالدین اسعد گرگانی نیز بهره برده است.
نظامی گنجوی، یکی از بزرگ ترین اساتید ادبیات خاورمیانه و خاور نزدیک، در طول زندگی اش شعرهای غنایی زیبایی خلق کرد.
قصیده، “زنگ ها به صدا در می آیند، کاروانی به راه افتاده است” که در سی سالگی نوشته است.
مداحی که به نصرت الدین تقدیم کرد.
شعر پیری که در اواخر عمرش سروده شد.
نظامی در اواخر خسرو و شیرین نوشت که خوانندگان غزلیات این اثر او را می ستایند و لیلی و مجنون که خوانندگان دیوان آن را شاهکار می دانند.
دولتشاه سمرقندی، مفسر قرن سیزدهم، دیوان غنایی نظامی را در حدود ۲۰۰۰۰ بیت شرح داده است.
زکریا قزوینی، محقق مشهور قرن چهاردهم، نیز خاطرنشان کرد که شاعر علاوه بر خمسه، دیوان گسترده ای نیز داشته است.
این دیوان در کتابخانه قرن هفدهم صفویه نگهداری می شد و صائب تبریزی اشعار بسیاری را از آنجا در سفینه صائب خود کپی کرده است.
در حال حاضر ۶ قصیده، ۱۲۰ غزل و ۳۰ رباع از میراث غنایی نظامی شناخته شده است.
مطمئناً جای تردید است که او واقعاً بسیاری از اشعار منسوب به وی را سروده باشد.
اثر معروف و شاهکار و بی مانند نظامی، خمسه یا پنج گنج نام دارد.
که در دسته داستان های غنایی امتیاز بالایی دارد و او را باید پیشوای این‌گونه شعر در ادبیات فارسی دانست.
شاعر روی هم رفته سی سال از عمر خود را بر سر نظم و تدوین آن ها گذاشته است.
خمسه یا پنج گنج نظامی شامل پنج مثنوی به شرح زیر است:
گفتنی است که دفتر هفتم خمسه یا گنجینه گنجوی شامل دیوان اشعار او مشتمل بر قصاید، غزلیات، قطعات و رباعیات است.
نظامی در فاصله میان سال‌های ۶۰۲ تا ۶۰۸ هجری قمری در سن هفتاد سالگی، چشم بر جهان فرو بست و آرامگاه او اکنون در کشور آذربایجان و شهر گنجه قرار دارد.
اکنون مقبره ای باشکوه بر فراز قبر او قرار دارد.
نام او در زادگاهش آذربایجان جاودانه شده و آثارش بارها در تیراژ انبوه منتشر می شود.
هر ساله سالگرد این شاعر بزرگ با برگزاری جشن های بین المللی یاداوری می شود.
به این ترتیب هفتصدمین و هشتصدمین سالگرد گنجوی جشن هایی برپا شد و یونسکو سال ۱۹۹۱ میلادی (۱۳۷۰ شمسی) را به مناسبت ۸۵۰ سال از تولد او «سال نظامی» اعلام کرد.
الهام علی اف رئیس جمهور، جمهوری آذربایجان متعاقباً با صدور دستوری سال ۲۰۲۱ میلادی (۱۴۰۰ شمسی) را در آذربایجان به عنوان سال «نظامی گنجوی» به مناسبت هشتصدمین سالگرد این اندیشمند بزرگ اعلام کرد.
حکیم نظامی گنجوی شاعر تورک پارسی گوی
احمد یدالهیاحمد یدالهی